1. Zer da?

Amorru klasikoa amorruaren birusak (RABV) eragindako gaixotasun birikoa da. Rhabdoviridae familiakoa da, Lyssavirus motakoa, eta ugaztunen nerbio‑sistema zentralari eragiten dio, besteak beste, gizakion sistemari.

Mota horren barruan, Lyssavirusak dituen hamabi espezie bereiz daitezke, orain arte ezagutzen diren Lyssavirus guztien artean; RABV da garrantzitsuena animalientzako eta osasun publikorako, eta errabia klasikoa eragiten du. Edonola ere, Lyssavirus guztiek amorru klasikoarekiko bereizezina den gaixotasun kliniko bat eragiten dute.

Lurreko ugaztunen gaixotasuna amorruaren birus klasikoak edo 1 genotipoak sortzen du, eta espezie askori eragiten die. Beste Lyssavirus batzuek sortutako infekzioa oso txikia da.

Inkubazio‑aldia aldakorra da, eta egun batzuk edo hilabeteak iraun ditzake. Sintomak agertzen direnean, gaixotasuna hilgarria da animalia zein gizakiarengan; ia % 100ean da hilgarria.

2. Zeintzuk dira Gaixotzen diren espezieak?

Ugaztun guztiak, gizakia barne.

Bereziki, ordena karniboroko animaliak eta kiropteroak (saguzarrak).

Haragijaleek amorruaren birusaren (RABV) hainbat aldaera zabaltzen dituzte, eta gizakiei noizbehinka transmititzen zaien amorruaren gordailu gisa jokatzen dute.

3. Nahitaez aitortu beharreko gaixotasuna da?

Bai, TIA Abereen Osasunerako Mundu Erakundearen (OIE) Lurreko Animalientzako Osasun Kodean jasota dagoen gaixotasuna da eta nahitaez aitortu beharra dago.

4. Zer arrisku eragiten dio osasun publikoari?

RABV arriskutsua da osasun publikoarekiko, ZOONOSIA baita, eta, beraz, gizakiari eragiten dio.

Nahiz eta % 100ean prebenitu daitekeen, txakur‑amorrua munduko zoonosi hilgarrienetako bat da. Urtero, 59.000 pertsona inguru hiltzen dira, gehienak haurrak, garapen‑bidean dauden herrialdeetako landa‑eremuetan.  Gizakien amorru‑kasuen % 99 inguru txakur infektatuen hozkadek eragindakoak dira.

5. Zein banaketa geografiko du?

Amorru klasikoaren birusa mundu osoan dago hedatuta: Afrika eta Asia dira gehien kaltetutako eremuak.

Zenbait faktorek pentsarazten dute aukera dagoela gaixotasuna Espainian sartzeko eta Europar Batasuneko beste eskualde batzuetara zabaltzeko:

‑ Afrikako kontinentearekiko hurbiltasuna; Europara hainbat herrialdetara datozen bidaiari askok gurutzatzen baitute Afrika.

‑ Etxeko animaliekin bidaiatzen duten pertsonen mugimendu etengabea munduan.

‑Eskualde jakin batzuetan txertoa jarri beharra kentzea.

Faktore horiei esker ondoriozta daiteke gaixotasun hori gure lurraldean agertzea posible dela. Arrisku nagusia da amorruaren birusa (1 genotipoa (RABV) inportatzea, zeinaren gordailu nagusiak kanidoak (txakurrak) diren: 2013ko ekainean, Marokotik inportatutako kasuan gertatu zen horrelako zerbait; 4 txakur sakrifikatu behar izan ziren, horietako 3 EAEn. Hori dela eta, Europar Batasuneko edo hirugarren herrialdeetako maskoten mugimenduak zenbait baldintza bete behar ditu, herrialde librearen estatusari eusteko.

Gaixotasunak mundu osoan duen agerraldiari buruzko informazio berriagoa eta eguneratuagoa jaso nahi izanez gero, OIEk munduko informazio zoosanitarioari buruz duen datu-basearen interfazea kontsultatu daiteke (WAHIS)

6. Nola transmititzen eta hedatzen da (epidemiologia)?

Amorruaren birusaren sarrera, normalean, honako hauen bidez gertatzen da:

• Animalia infektatu baten listuarekin egindako hozkada batek eragindako zauriak.
• Mukosen (ahokoak, sudurrekoak, begietakoak) gainazala ukitzearen bidez infektatutako listua: birusak ezin du larruazal ukigabea zeharkatu.
• Organoak transplantatzea, nahiz eta arriskua askoz txikiagoa izan.
• Oso kasu berezietan, aerosol bidezko transmisioa.

Birusaren iturria infektatutako txakurren listua da. Horri dagokionez, ikusi da partikula biralen iraizketa lehenengo sintomak agertu baino 13 egun lehenago hasi daitekeela, eta sintoma‑aldian jarraitzen duela animalia hil arte (infekzio‑aldia).

Infektatutako animalia batek hozka egin ondoren, inkubazio‑aldia 6 hilabetera irits daitekeela uste da (OIEk ezarria), baina oso aldakorra da, animalia‑espeziearen eta iraupenaren araberakoa baita:

• Zauriaren tokia: zenbat eta hurbilago egon zauria NSZtik, orduan eta denbora gutxiago beharko da sintomak agertzeko.
• Sortutako zauriaren larritasuna.
• Inokulatutako partikula biralen kopurua.

Amorruagatiko infekzioak bi ziklo epidemiologikoko iraupena du:

• Hiri‑zikloa: txakurrak dira gordailu‑ostalaririk garrantzitsuena eta Afrika, Asia eta Erdialdeko eta Hegoaldeko Amerikako eremuetan da nagusi.
• Oihan‑zikloa (edo basa‑bizitzakoa): Ipar hemisferioko ziklo nagusia da. Munduko leku batzuetan ere aurkez daiteke, hiri‑zikloarekin batera.

7. Zein dira sintoma klinikoak?

Amorru klinikoa bi modutara aurkez daiteke:

• Amorru bortitza, animaliek jarrera erasokorra dutenean.
• Amorru mutua edo paralitikoa; infektatutako animaliei dagokie, zeinetan jokabide‑aldaketak oso txikiak baitira. Horrela, gaixotasuna, nagusiki, heriotza eragiten duen paralisi progresiboaren ondorioz agertzen da.

TXAKUR‑AMORRUAREN KOADRO KLINIKOA:

Txakurrengan gaixotasunaren bilakaera klinikoak 5‑7 egun irauten du: aldi prodromiko asintomatiko bat izaten du, 1‑2 egunekoa, eta, ondoren, aldi sintomatiko bat, 2 edo 3 egunekoa, gehienez 5 egunekoa. Azken horretan honako hauek bereizten dira:

Amorru bortitza:

• Animalia urduria; konfinatzekotan, etengabe mugitzen da.
• Begi‑nini dilatatuak, kornea‑erreflexuaren galera, estrabismoa egon daiteke.
• Begirada ernea, eta irudimenezko objektuetara bota daiteke.
• Ulu‑egite zakarra.
• Minarekiko sentikortasunik eza: kaioletako barroteei, edo aurkitzen den edozein objekturi, hozka egiten die. Askotan animalia mutur urratuarekin eta hortzoietan zauriekin agertzen da. Makila bat hurbiltzean, animaliak modu bortitzean egiten dio hozka.
• Animaliak lekua badu, kontrolik gabe ibiltzen da, eta gai da denbora laburrean distantzia luzeak egiteko, bidean aurkitzen duen edozein animalia edo pertsonari hozka egiten.
• Apetitu distortsionatua, harriak, lurra eta abar irensten ditu.
• Fotofobia eta hidrofobia izan ditzake.
• 1‑4 egunean, sintomatologia horren ordez, paresiak, ataxia progresiboa, nerbio‑tikak, konbultsioak, areagotzen den paralisia, eta, azkenik, heriotza agertzen dira.

Amorru mutua:

• Txakurra geldirik egoten da ezkutatzeko joera du.
• Begirada ernea
• Paralisia eta muskulu‑dardarak: zeinu bereizgarri berantiarra da masailezurraren eta ahotik zintzilikatutako mihiaren
• Gehiegizko listu-jariatzea, eta txakurrak ezin du jan eta edan
• Giza amorruarekin alderatuta, hidrofobia zeinu arraroa da txakur zein beste animalia batzuengan.
• Paralisia areagotzen doa eta heriotza egun batzuk geroago gertatzen da, arnas muskuluetan paralisia izateagatik normalean.

8. Nola diagnostikatzen da?

Amorrua, bere sintomatologia klinikoagatik, ez da beti bereizten entzefaloko lesioak dituzten beste gaixotasun batzuetatik. Beraz, amorruaren diagnostikoa laborategiko emaitzetan oinarritu beharko da.

Gaur egun, Erreferentziazko Laborategi Nazionalean (Mikrobiologiako Zentro Nazionala), amorru kasu bat detektatzeko honako hau erabiltzen da:

• Immunofluoreszentzia bahetzeko teknika.
• Kasua baieztatzeko, zelula‑hazkuntzako isolamendua eta PCRa.

PCRa saguzar susmagarrien baheketan ere erabiltzen da immunofluoreszentziari laguntzeko, hori zailagoa baita birus susmagarria RABV ez denean interpretatzeko.

Gainera, genoma‑sekuentziazio bidezko karakterizazio molekularreko teknikak daude, espezie birikoa, jatorri geografikoa eta balizko jatorrizko gordailua ezagutzeko.

Gizakiengan infekzioa diagnostikatzeko, egokia da garondo‑azalaren, likido zefalorrakideoaren eta listuaren biopsia hartzea zuzeneko probetarako, baita serologiarako seruma ere.

9. Nola prebenitzen eta kontrolatzen da?

Mundu‑mailako osasun publikoaren ikuspuntutik, txakurrak amorrua ezabatzeko xede nagusi gisa hartu behar dira; izan ere, animalia horiek dira gaixotasunaren gordailu nagusiak, eta amorrua duten animalia zein pertsona gehienak kutsatzeko arrazoi nagusia dira.

Amorrua kontrolatzeko programak: Herrialde batzuek gaixotasuna desagerrarazi dute, neurri profilaktiko zorrotzak aplikatzearen bidez. Beste nazio batzuetan, amorrua endemikoa da oraindik eta espezie ostalari basatiei eragiten die batez ere.

Gaixotasuna endemikoa den herrialdeetan, kutsatzeko arriskua kudeatzeko eta murrizteko neurriak jarri dira martxan populazio gaitzikorretan (fauna basatia, noragabeko eta etxeko animaliak), hesi bat sortzeko gaixotasunaren iturri den animaliaren eta gizakiaren artean. Neurri horien artean, honako hauek daude:

• • Animaliengan amorru kasuak susmatzean, horiek ikuskatu eta jakinaraztea.
  • Etxe‑abereak txertatzeko programak.
  • Populazio zehatzen dinamika, txertoak eta horiek jartzeko mekanismo eraginkorrak ikertzea.
  • Animalia basatiengan amorrua kontrolatzeko programak, txertaketa barne (animalia harrapatzea/txertatzea/askatzea edo ahoko txertoak jartzea).
  • Populazioa kontrolatzeko programak eta etxerik gabeko animalien populazioa txertatzeko programak.

Amorrua kontrolatzeko programa batek honakoak hartu behar ditu aintzat:

• • Esparru soziokulturala, kontzientzia publikoa barne hartuta eta jabetza arduratsuko maskotak eta animalien ongizatea sustatuta.
  • Esparru teknikoa, etxe‑abereentzako eta animalia basatientzako txertaketa‑programak barne, laborategian berretsitako gaixotasunen zaintza eta jakinarazpena, diagnostikorako gaitasuna, txakurren populazioen kudeaketa eta animalien mugimenduaren kontrola hobetuta.

Konponbide nagusia: txakurrei txertoa jartzea

Txakurren txertaketa masiboa da metodorik egokiena, hori baita animaliaren eritasuna gizakiari transmititzeko zikloa benetan eteteko bide bakarra. Horiek populazioarentzako informazio‑kanpainekin eta laguntza medikoko zerbitzuetarako sarbidea (txertoak eta amorruaren kontrako serumak) hobeki eskuratzearekin lotuta daude.

Etxerik gabeko txakurren populazioa kontrolatzea sustatzea, baita txakurren jabeen jarrera arduratsua indartzea, gizakiongan egon daitezkeen kasuak murrizteko.

Txerto motak: baimendutako amorruaren aurkako txertoak amorruaren birusaren aldaera guztien aurkakoak dira, immunogenoen kantitate zehatzak baitituzte. Hainbat adibide:

• • Amorruaren aurkako txerto injektagarria: etxe‑abereentzako txerto bizi motelduak.
  • Amorruaren aurkako ahoko txertoa: txerto bizi aldatuak, animalia basati eta basatientzat, fisikoki harrapatu ezin direnak.

526/2014 ED

2003/99/EE ZUZENTARAUA (Kontseiluaren 90/424 (EEE) Erabakia aldatu eta Kontseiluaren 92/117 (EEE) Zuzentaraua indargabetzen duena)

2210/1995 ED

1940/2004 ED (2003/99 zuzentarauaren transposizioa)

Legeria‑bilatzailea ‑ ELIKA

AMORRUA – Webgunea MAPA

OIEren AMORRUAREN ATARIA